«زبان و ادبیات فارسی » در آینه کانون های وکلا 2

«زبان و ادبیات فارسی» در آینۀ کانون های وکلا

                                      ( چاپ شده در شماره 44 «صور اسرافیل» ، ویژه نامه مایش گیلان ، به تاریخ 18/2/95)

                                                                                                                                        رضا زرعی ، وکیل پایه یک دادگستری – اردبیل

                                نقدها  را  بُود  آیا  که  عیاری گیرند          تا همه صومعه داران پی کاری گیرند... ؟    «حافظ»

یکی از عناوین قابل توجه دستورهای جلسه همایش اسکودا ، که با اهتمام کانون محتشم گیلان در آن استان باصفا برگزار می شود ، اضافه کردن «زبان و ادبیات فارسی» در عناوین آزمون های کانون ها است که در ضمن مکاتبات و نیز در سایت اسکودا مطرح و به کانون های وکلای سراسری اعلام شده است ، که امر مبارکی است . منصرف از اُفت تحصیلی سراسری و نیز ضعف تعالیم دبیرستانی و حتی دانشگاهی ، تسلط بر قواعد به کارگیری درست «کلمه» و تجهیز کافی به فن و ابزار موفقیت در حرفه وکالت این امر را ضرورتی دوچندان بخشیده و لازم است کانون ها با برنامه ریزی های سنجیده وظیفه خود در ایفای وظایف آموزشی فوق را بر عهده گیرند .

این آموزش ها و مسلط شدن یک وکیل بر زبان معیار و قواعد نگارشی و ویرایشی و مفاهیم و اسلوب و هنجارهای ساده و روان نویسی ، علاوه بر تأثیر آن در میزان موفقیت وکلا ، زمینه لازم را در پاسداری از زبان فارسی را نیز فراهم می کند تا به کمک این سند بقای فرهنگ ایرانی و اسلامی ، وکلا بتوانند در کنار دیگر اقشار با تکیه بر بنیان های استوار درونی ملت و ملیت سهم مؤثری داشته باشند .  

سه مسیر مفروض در مباحثات همایش

برای رسیدن به این مرحله نگارنده سه مسیر ذیل را در ضمن مباحثات همایش گیلان به ارزیابی و نظرخواهی می گذارد تا نسبت به این همایش بزرگ و کانون محتشم گیلان دین خود را ادا کند و به عنوان یکی از اعضای هیئت مدیره کانون وکلای اردبیل – که سومین نوبت عضویت در این هیئت مدیره را یافته و یک نوبت نیز سمت ریاست کانون را داشته است –  سهمی هر چند اندک در محتوای همایش داشته باشد :

1- ماده ای درسی به نام «زبان و ادبیات فارسی» یا هر عنوان مشابه دیگر بر تعداد مواد آزمون ورودی کانون های دادگستری اضافه کنیم .

اِعمال این مرحله در آزمون ورودی وکالت از نظر صاحب این قلم مؤثر به نظر نمی رسد ؛ چرا که هیچ فرصت آموزش عینی و مستقیم را در عرصه عمل برای کارآموزان وکالت فراهم نمی کند بلکه برعکس ، علاوه بر افزایش هزینه و اتلاف وقت ، بازار گرمی برای مؤسسات کنکوری است و به جز زحمت و هیجان داوطلبین و کانون ها نتیجه دیگری را عاید نمی کند و کانون ها امکان و فرصت کافی و عملی در این فرض بخصوص برای ترمیم ضعف ها و ارائه خدمات آموزشی را نخواهند داشت .

2- با گنجانیدن واحد درسی دیگری در دوره اختبار (و نه در آزمون ورودی) ، کارآموزان را در امر استفاده بهتر از تعابیر ، اصطلاحات و کلمات درست و سنجیده آماده کنند ، که راهی عملی و نزدیک به مقصود است .

کارآموزان وکالت مثل مواد درسی دیگر از قبیل «حقوق ثبت» و غیره برای این امر آمادگی هایی را در آموزش های کارگاهی و غیره پیدا می کنند و بعد از آن در پایان دوره کارآموزی در اختبار : «زبان و ادبیات فارسی» نیز مثل دیگر واحدهای اختبار شرکت می کنند تا به صورت فنی و عینی به اقتضای نیازهای امور وکالتی ، با متونی مدون و شناخته شده سر و کار پیدا کنند و با دسترسی به منابع مطالعاتی لازم - که با اهتمام کانون ها و هماهنگی های ایجاد شده توسط تشکیلات اسکودا مقدور خواهد بود – کارآموزان با پرهیز از به کار بردن کلمات و جملات نادرست و یا «غلط های مشهور» در مکاتبات و نوشته های جاری درست نویسی و درست خوانی توانا شوند و با تسلط بر مفاهیم و مضامین اصطلاحات فارسی و عربی مورد نیاز بر اساس موازین « زبان معیار» در فعالیت های وکالتی و مکاتبات و اظهارات مربوط به آن توانمند گردند .   

3- احتمال دیگر این که این ماده درسی در هیچ کدام از مراحل ورودی و یا مرحله اختبار تصویب نشود و در عمل آزمونی با عنوان « زبان و ادبیات فارسی » از داوطلبین ورود به وکالت به صورت رسمی گرفته نشود بلکه این ترمیم و آموزش را بر مبنای روال جاری آموزش کارآموزان قرار دهند تا با پرمحتواتر کردن و تقویت بیشتر آموزش ضمن کارآموزی و از طریق کارگاه های آموزشی و در حین سخنرانی ها و نیز طرق مرسوم دیگر و تشویق کارآموزان به مطالعه منابع شناخته شده – که به چند نمونه از آن منابع ذیلاً اشاره خواهد شد – این ضعف جبران گردد ؛ به عبارت دیگر کانون ها بکوشند در دوره کارآموزی با انواع شیوه های آموزشی مؤثر اعم از کارگاهی و سخنرانی های متنوع و نیز راه انداختن مجلات صنفی و تخصصی با ویرایش های صحیح و در اختیار داشتن اعضای تحریریه صالح و علاقه مند ، وکلای جوان و کارآموزان وکالت را به مطالعات جنبی مربوط به موضوع بیشتر تشویق کنند و کارآموزان با آشنایی با موازین و اسلوب نوشتاری ادیبانه و در عین حال ساده - ؛ البته این بار تخصصی تر از دوره های دبیرستان و دانشگاه - بتوانند در حین مذاکرات و تبادل لوایح و تنظیم دادخواست ها موازین ادبی و اصولی را رعایت کنند و بر معانی صحیح اصطلاحات و ضرب المثل های مرسوم مسلط شوند .

نگاه دیگری به موضوع « زبان و ادبیات فارسی »

این بحث را اشاره وار در دو قسمت مجزا تحت عناوین : «زبان فارسی» و «ادبیات فارسی» مطرح می کنیم :

الف-زبان فارسی

زبان فارسی ، که قسمت عمده ای از مناطق مهم آسیا و خاورمیانه را در برمی گیرد و از زبان های مهم و زنده دنیاست ، زبانی است تثبیت شده ، با اصول و هنجارهایی خاص که با محتوایی غنی بیش از هزار سال سابقه حیات دارد و به همت بزرگانی چون رودکی ، فردوسی ، نظامی ، مولوی ، سعدی و حافظ و در این اواخر شهریار بارور شده و در قانون اساسی نیز زبان ملی ماست . این زبان علاوه بر این که در کلیه سطوح آموزشی در مدارس و دانشگاه ها تدریس می شود ، مورد استفاده در محاورات عمومی و جاری میلیون ها نفر از مردم جهان است و در کشور ما نیز بزرگترین وسیلۀ تفهیم و تفهّم و از زمینه های اصلی وحدت آفرینی و ملاک اصلی نوشتاری در قالب « زبان معیار » و ملی شمرده می شود . حال باید پرسید : « زبان معیار » ، که این همه از آن گفت و گو می شود ، چیست؟  

«زبان معیار» نیز زبانی است رایج در هر منطقه و یا کشوری خاص ، که غالباً با زبان نوشتاری یکی است و وسیله ارتباطی مطمئنی در مسائل فرهنگی ، اجتماعی ، علمی ، ادبی و ... به شمار می رود .

ما نیز به عنوان یک وکیل اگر نامه ای اداری و یا لایحه ای می نویسیم باید علاوه بر فصاحت و بلاغت و رسایی کلام در شأن یک وکیل قواعد و شیوه املای کلمات را نیز رعایت کنیم ؛ مثلاً موارد جدا نوشتن ها و یا چسبیدن کلمات را بدانیم و فرق فعل وصفی و غیر وصفی را در حین نوشتن زمان های مربوط به ماضی نقلی و بعید بدانیم تا خلط مبحث نشود و یا همچنین در نشانه گذاری ( از قبیل ویرگول ، نقطه ویرگول ، نقطه ، دو نقطه ، گیومه ، علامت سؤال و تعجب ، خط تیره ، سه نقطه ، ستاره ، پرانتز ، قلاب ، ممیز ، جهت نما ) و موارد مورد استفاده این نشانه ها دقت بیشتری داشته باشیم و این قاعده معروف را به یاد داشته باشیم .

ب- ادبیات فارسی

به تعبیری «ادبیات» نیز جزء لاینفک زبان است و به آسانی نمی توان حد و مرزی فاصل بین این دو تعیین کرد ولی هدف اصلی از درج این ترکیب این که با تدریس متون مناسب فارسی بتوان معلوماتی را لااقل در حد متوسط از خرمن وسیع ادبیات فارسی برای کارآموزان وکالت فراهم کرد که به وکلا در انجام وظیفه کمک کند . وکلا را با ظرز جمله بندی و معنی واژه ها و تعبیرها و ترکیب های مصطلح زبان فارسی آشنا کند و آنان را با خصائص و سجایای عالی انسانی در صلح دوستی و گذشت و فداکاری بار آورد و ذوقشان را برانگیزد تا به مطالعه بیشتر بپردازند . برای نیل به این مقصود مقدس باید مجدداً برای آموزش وکلا برداشتن متنی جداگانه و مناسب تأکید کنیم و مطمئن باشیم که منابع غنی از ذخایر ادبی و فرهنگ ما از این جهت ما را کمک خواهد کرد .

اگر ادبیات را جمع «ادبیّه» و دانش های متعلق به ادب یا علوم و آثار ادبی بدانیم از نظرگاه دانش زیباشناسی نیز می توان «ادبیات» را هنر بیان نیات به وسیله کلمات بدانیم که در ادبیات فارسی ما در انواع صورت های شعری یا به صورت نثر بیان می شود .    

مصادیقی در اهمیت و تأثیر ادبیات در وکالت

سخنان بزرگان و آثار باقی مانده از آنان دلالت بر تأثیرگذاری غیرقابل انکار ادبیات و علوم انسانی و اجتماعی دیگر در کیفیت خدمات رسانی وکلا دارد . چند نمونه اش را تقدیم می دارد و امیدوار است مورد توجه و عنایت عزیزان واقع شود :   

1- مرحوم محمدعلی فروغی « آئین سخنوری» خود با اشاره به سوابق تاریخی امر و مراحل تکاملی امر وکالتی با تأکید بر این که وکیل عدلیه باید به اهمیت شغل وکالت و این که نظر وکیل تنها به کسب معاش نباید باشد بلکه بداند مسئولیت جان و مال مردم را بر عهده می گیرد . شرط اول سخنوری قضایی و وکالت را « داشتن تحصیلات کامل در علم حقوق و علوم مربوط به آن از فلسفه و ادبیات و منطق و اخلاق و شرعیات و تاریخ و علم اقتصاد و علم اجتماع ( جامعه شناسی) و روانشناسی و غیره ها » می داند .

2- مرحوم کاتوزیان در ضمن خاطرات خود به تصویب رسیدن رساله دکترایش اشاره کرده تا نظر دکتر موسی عمید را ، که اتفاقاً استاد مشاور دکتر کاتوزیان در جلسه مقرر بود ، در کتاب «خاطرات» خود ماندگار کند و بر اهمیت رعایت زبان و فرهنگ و ادب در نوشتارها تأکید مؤکدی کرده باشد . کاتوزیان آورده است که چگونه دکتر موسی عمید – وکیل مشهور تبریزی ، رئیس دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشکده حقوق دانشکده تهران و استاد این دانشکده –  از وی تعریف و بر تسلط آن مرحوم بر مباحث فوق تأکید کرده و در باب مطالب رساله پایان تحصیلی وی از جمله فرموده است :« ... رساله ای را که ایشان نوشته اند به دقت خوانده ام و باید در این جا بگویم که الحق بهتر از این ممکن نبود رساله ای درباره « وصیت» نوشته شود ؛ بخصوص آن که جملات ساده و در عین حال محکمی که در آن به کار رفته است برای خواننده قابل فهم و درک می باشد » .

3- چنانچه حمل بر جسارت و خودستایی نباشد ، نگارنده نیز به نوبه خود در شماره 64 مدرسه حقوق « در شیوه های نگارشی مقالات  و رعایت زبان معیار » موارد و مصادیقی را در خوب نوشتن و تسلط بر ملاک ها و اسلوب « زبان معیار » یادآوری و خود نیز تلاش نموده آن موارد و معیارها را در تمامی نوشته ها و محاورات و گفتگوها در حد مقدور رعایت کند .

نتیجه نهایی

لذا با استقبال از پیشنهاد طرح مذکور تأکید می شود که وکیل مدنظر کانون های محترم ، بنا به وظیفه محوله ، علاوه بر داشتن صفات پسندیده و خصال نیک اجتماعی تسلط بر زبان ، فرهنگ و ادبیات کشور خود و تا حدی نیز بر سیاق فرهنگی و اجتماعی عصر حاضر دارد و در نوشته های خود صفاتی را بروز می دهد که از جمله آن هاست :

1- علاوه بر رعایت ادب و احترام جملات را کوتاه و زیبا می آورد و از حاشیه پردازی و ذکر مطالب غیر لازم خودداری می کند .  

2- علاوه بر رعایت قواعد زبان و جمله سازی ، روشنی فکر ، لطافت ذوق ، دقت و باریک اندیشی در مسائل حقوقی و صنفی ، ابتکار و نوآوری نیز دارد .

3- با ادبیات ملی و مشکلات اجتماعی و سیاسی زمان خود و تاریخ گذشته کشورش (بخصوص در امور قضاوتی و وکالتی) آشنا است .

4- با تسط کافی به موضوعات مبتلابه اجتماع و مصادیق متنوع حقوقی و انواع خواسته ها می تواند امور موکلین و مراجعین را به سامان برساند .

5- نظم فکری ، قدرت استدلال دارد و با پرهیز از اطناب ملال آور و ایجاز خلل افزا در گفتار ، رعایت عدم خروج از موضوع پرونده در لوایح و نظم مطالب به شیوایی و رسایی و استواری کلام نیز توجه می کند که گفته اند : « خَیرُ الکَلامُ : قَلَّ و دَلَّ و لَم یُمَلَّ »

منابع قابل استناد در موضوع بحث مقاله:

1-اصول دستور زبان فارسی ، سیدکمال طالقانی ، انتشارات امیرکبیر ، چاپ دوازدهم ، 1354

2- بر سمند سخن ، دکتر نادر وزین پور ، انتشارات فروغی ، چاپ پنجم ، 1371

3- دستورنامه ، دکتر محمدجواد مشکور ، انتشارات شرق ، چاپ سیزدهم ، 1368

4- نامه های اداری ، احمد احمدی بیرجندی ، انتشارات قدس رضوی ، چاپ اول ، 1375

5- از فن نگارش تا هنر نویسندگی ، دکتر حسن احمدی گیوی ، انتشارات سخن ، چاپ دوم ، 1376

6- ادب و نگارش ، دکتر حسن احمدی گیوی ، انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، چاپ چهارم ، اسفند 1363

7- زبان و نگارش فارسی ، استادان دکتر حسن احمدی گیوی – دکتر اسماعیل حاکمی - دکتر یدالله شکری و دکتر سید محمود طباطبایی اردکانی ، انتشارات سمت ، چاپ بیست و دوم ، 1383

8- غلط ننویسیم ، ابوالحسن نجفی ، مرکز نشر دانشگاهی ، چاپ هفدهم ، 1391

9- در مکتب استاد ، استاد ضیاء الدین سجادی

10- در مکتب استاد ، سعید نفیسی ، انتشارات عطایی ، چاپ پنجم  

11- درباره زبان فارسی ،دکترمهدی درخشان ، انتشارات دانشگاه تهران ، چاپ دوم ، 1367

12- انواع ادبی ، دکتر حسین رزمجو ، انتشارات قدس رضوی ، چاپ اول ، 1370